Hiệu ứng spotlight là một thuật ngữ được các nhà tâm lý học xã hội sử dụng để chỉ xu hướng chúng ta đánh giá quá cao mức độ chú ý của người khác về chúng ta. Nói cách khác, chúng ta có xu hướng nghĩ rằng luôn có một ánh đèn sân khấu chiếu vào chúng ta, làm nổi bật tất cả những sai lầm hoặc khuyết điểm của chúng ta để cả thế giới nhìn thấy. Chính vì vậy hiệu ứng còn có tên gọi là hiệu ứng ánh đèn sân khấu.

Hiệu ứng Spotlight là gì?

Hiệu ứng Spotlight (Spotlight effect) hay hiệu ứng ánh đèn sân khấu là một hiệu ứng tâm lý mô tả cách mọi người có xu hướng tin rằng người khác đang chú ý đến họ nhiều hơn thực tế, nói cách khác, xu hướng của tất cảchúng ta là luôn cảm thấy như mình đang “được chú ý”. Thành kiến này xuất hiện thường xuyên trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta, cả trong những tình huống tích cực (như khi chúng ta bắt đầu một bài thuyết trình và đánh giá quá cao mức độ ấn tượng của tất cả đồng nghiệp của chúng ta) và những tình huống tiêu cực (như khi chúng ta thể hiện không tốt bài thuyết trình và cảm nhận giống như mọi người cười về điều đó sau lưng bạn).

Hiệu ứng xảy ra khi nào

Giả sử bạn đi dự tiệc tại nhà của bạn mình và cuối cùng bạn làm đổ một ít đồ uống lên áo sơ mi của mình. Khi vào phòng tắm để dọn dẹp, bạn có cảm giác như mọi người trong bữa tiệc đang nhìn bạn đang làm một trò hề và bạn vô cùng xấu hổ. Tuy nhiên, một vài tuần sau bữa tiệc, khi bạn kể lại nó với bạn bè của mình, chả ai còn nhớ về sự việc.

Ảnh hưởng cá nhân

Hiệu ứng Spotlight ánh đèn sân khấu khiến chúng ta có cái nhìn phóng đại về tầm quan trọng của bản thân đối với những người xung quanh, khiến chúng ta đánh giá sai tình huống và đưa ra quyết định dựa trên cảm giác quá mức.

Ảnh hưởng mang tính hệ thống

Niềm tin rằng người khác luôn chú ý đến chúng ta có thể có hại cho sức khỏe tinh thần và nó có thể kìm hãm chúng ta bằng cách khiến chúng ta cảm thấy mất tự chủ. Nếu chúng ta liên tục rơi vào bẫy của hiệu ứng spotlight, chúng ta có thể bỏ qua các cơ hội dựa trên một giả định sai lầm rằng người khác sẽ phân tích và đánh giá chúng ta. Hiệu ứng spotlight cũng có thể góp phần gây ra chứng lo âu xã hội, có nhiều tác động bất lợi đối với sức khỏe thể chất và tinh thần của một người. Cố gắng thay đổi niềm tin rằng người khác thường xuyên theo dõi và nghĩ về chúng ta là một phần quan trọng trong điều trị chứng lo âu.

Tại sao hiệu ứng xảy ra

Hiệu ứng spotlight chỉ là một ví dụ về một dạng méo mó nhận thức được gọi là định kiến vị kỷ (egocentric biases). Loại thành kiến ​​nhận thức này làm lệch cách chúng ta nhìn mọi thứ bằng cách khiến chúng ta phụ thuộc quá nhiều vào quan điểm của bản thân, thay vì điều chỉnh để tính đến các quan điểm khác. Một ví dụ phổ biến khác của thành kiến ​​tập trung là hiệu ứng đồng thuận sai (false consensus effect), khiến chúng ta cho rằng hầu hết những người khác đều có chung niềm tin và quan điểm như chúng ta. Ngoài ra còn có ảo tưởng về sự minh bạch (illusion of transparency), mô tả cách mọi người có xu hướng tin rằng những người khác có thể để phân biệt những gì chúng ta đang nghĩ hoặc cảm thấy.

Theo một cách nào đó, trong cuộc sống hàng ngày, tất cả chúng ta đều đóng vai trò của một nhà tâm lý học xã hội nghiệp dư: chúng ta không ngừng cố gắng tìm ra lý do tại sao người khác lại hành động theo cách họ làm. Tuy nhiên, như nhiều định kiến vị kỷ chứng tỏ, chúng ta cũng có xu hướng tập trung vào bản thân, ngay cả khi chúng ta không cố gắng làm như vậy — xét cho cùng, quan điểm duy nhất mà chúng ta có thể tiếp cận trực tiếp là của chúng ta. Điều này có nghĩa là cách giải thích của chúng ta về một tình huống được lọc thông qua suy nghĩ và cảm xúc của chính chúng ta.

Nhận định của chúng ta được củng cố bởi kinh nghiệm của chính chúng ta

một phần, hiệu ứng spotlight được thúc đẩy bởi một thành kiến ​​nhận thức khác, được gọi là hiệu ứng mỏ neo. Đầu tiên được đưa ra bởi Amos Tversky và Daniel Kahneman, hai trong số những “cha đẻ sáng lập” của kinh tế học hành vi, mô tả cách chúng ta đưa ra quyết định, chúng ta có xu hướng phụ thuộc quá nhiều vào thông tin mà chúng ta nhận được sớm hay nhận được đầu tiên trong quá trình.

Dựa trên thông tin ban đầu này, chúng tôi bắt đầu suy nghĩ về mọi thứ xảy ra tiếp theo theo giá trị ban đầu đó. Điều này khiến chúng ta không muốn thực hiện những thay đổi lớn đối với kế hoạch của mình, ngay cả khi tình hình bắt buộc phải thực hiện.

Tác động của hiệu ứng mỏ neo mạnh mẽ đến mức chúng ta thậm chí có thể bị neo vào thông tin không liên quan đến mục tiêu của mình. Ví dụ, trong một thử nghiệm, mọi người được yêu cầu cung cấp hai chữ số cuối trong số an sinh xã hội của họ. Sau đó, họ được trưng bày một số sản phẩm, bao gồm các đồ vật như thiết bị máy tính, chai rượu, sách và hộp sô cô la. Đối với mỗi mặt hàng, những người tham gia được hỏi liệu họ có sẵn sàng trả số tiền mà hai chữ số an sinh xã hội của họ hình thành hay không. Ví dụ: nếu số của ai đó kết thúc bằng 34, họ sẽ nói liệu họ có trả $34 cho mỗi mặt hàng hay không. Sau đó, các nhà nghiên cứu hỏi số tiền tối đa mà những người tham gia sẽ sẵn sàng trả là bao nhiêu.

Nghiên cứu này phát hiện ra rằng, mặc dù số an sinh xã hội chỉ là một chuỗi chữ số ngẫu nhiên, nhưng mọi người vẫn trở nên “cố chấp” với số lượng các chữ số này được hình thành. Những người có con số cao hơn sẵn sàng trả nhiều hơn cho cùng một sản phẩm, so với những người khác có con số thấp hơn. Như thử nghiệm này cho thấy, bất kỳ thông tin nào chúng ta nhận được khi bắt đầu quá trình ra quyết định đều trở thành điểm tham khảo (điểm neo) của chúng ta.

Vậy, điều này có liên quan gì đến hiệu ứng spotlight? Một cách để giải thích sự thiên lệch này là kết quả của việc neo. Khi chúng ta đưa ra phán đoán về các tình huống xã hội, chúng ta trở nên neo vào nhận thức của chính mình, bởi vì chúng là thứ duy nhất chúng ta có thể tiếp cận ngay lập tức. Sau đó, chúng ta có thể cố gắng điều chỉnh quan điểm của mình để xem xét đến quan điểm của người khác, nhưng vì hiệu ứng mỏ neo nên những điều chỉnh này thường không hiệu quả.

Có một số bằng chứng thực nghiệm để chứng minh lý thuyết này. Trong bài báo đầu tiên về hiệu ứng ánh đèn sân khấu, được xuất bản bởi Thomas Gilovich, Victoria Husted Medvec và Kenneth Savitsky đã khơi gợi hiệu ứng spotlight ở những người tham gia của họ bằng cách đặt họ vào một tình huống mà họ sẽ cảm thấy xấu hổ. Sau đó, những người tham gia được đưa vào một căn phòng nơi một vài sinh viên khác đang làm việc, sau đó họ trả lời một số câu hỏi từ các nhà nghiên cứu.

Gilovich, Husted Medvec và Savitsky đã cho thấy rằng những người tham gia đã tưởng tượng quá nhiều về số lượng sinh viên nhớ về tình huống xấu hổ đó.

Đa số những người tham gia cũng nói rằng họ đã cân nhắc ban đầu một con số cao hơn, trước khi điều chỉnh xuống về số người chú ý đến tình huống xấu hổ của họ. Điều này phù hợp với những gì chúng ta mong đợi nếu hiệu ứng neo diễn ra.

Chúng ta nhận thấy những thay đổi trong hành vi hoặc ngoại hình của mình nhiều hơn những người khác

Một lý do khác mà hiệu ứng spotlight có thể xảy ra là chúng ta quen thuộc với hành vi và ngoại hình của chính mình hơn những người khác, và vì vậy chúng ta nhận thức rõ hơn khi có điều gì đó “không ổn” về nó.

Ví dụ, ai cũng đã từng có những buổi sáng thức dậy thấy nổi đầy mụn đỏ trên mặt, chúng ta thường tưởng tượng rằng tất cả mọi người sẽ chú ý nhưng thực tế thì số người để ý đến những mụn nhọt đó trên mặt bạn rất ít hoặc thậm chí chả ai quan tâm.

Hoặc, để đưa ra một ví dụ không liên quan đến ngoại hình, các giáo viên giảng đi giảng lại 1 bài giảng, đôi khi họ thấy thật hoàn hảo, đôi khi họ thấy không được hài lòng, kết quả ngạc nhiên là học viên đôi khi chả quan tâm đến bài giảng.

Khi chúng ta làm điều gì đó khác thường, chúng ta có cảm giác như mọi người khác cũng chú tâm vào những khác thường đó giống như chúng ta, nhưng thật sự không phải vậy. Nghiên cứu đã xác nhận rằng chúng ta có xu hướng đánh giá quá cao mức độ mà người khác nhận thấy những thay đổi trong cách chúng ta hành động hoặc nhìn.

Trong một nghiên cứu, các sinh viên đại học được yêu cầu đánh giá, trên thang điểm 7, họ nghĩ họ xuất hiện như thế nào trước mọi người vào ngày cụ thể đó so với diện mạo của họ trong hầu hết các ngày. Khoảng cách giữa hai ước tính này lớn hơn nhiều so với xếp hạng thực tế mà người khác đưa ra.

Cách tránh hiệu ứng

Dù tốt hơn hay tệ hơn, sự thật là người khác hầu như không bao giờ quan tâm đến chúng ta nhiều như chúng ta nghĩ. Đôi khi, chỉ cần nhắc nhở bản thân về sự thật này cũng đủ làm mất tác dụng của hiệu ứng ánh đèn sân khấu. Nhưng nếu điều đó vẫn chưa đủ, hãy thử một số mẹo sau.

Tự hỏi bản thân xem bạn sẽ phản ứng như thế nào nếu các vai trò bị đảo ngược.

Nếu bạn thấy mình lo lắng cả ngày về một sai lầm bạn mắc phải trong khi thuyết trình hoặc một chút rau mắc kẹt trong răng mà đồng nghiệp phải chỉ ra cho bạn, hãy thử dành một chút thời gian để xem xét bạn sẽ cảm thấy thế nào nếu đổi tình huống bạn là bạn của bạn. Đây là một cách đơn giản để bình tĩnh và tự an ủi bản thân khi bạn bị lo lắng quá nhiều do hiệu ứng spotlight.

Sưu tầm